H σύγχρονη τραγωδία εν Αυλίδι

Άρθρο του Ιωάννη Βαρβιτσιώτη*

Δημοσιεύτηκε στην "Αρχαιολογία" 11/7/2004

Το ομηρικό ιερό της Αρτέμιδος, που ανακαλύφθηκε τυχαία κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής λίγα μόλις χιλιόμετρα από την Αθήνα, βρίσκεται εγκαταλειμμένο μεταξύ βιομηχανικών εγκαταστάσεων, ενώ θα μπορούσε να αποτελεί ένα από τα προσφιλέστερα σημεία επίσκεψης ελλήνων και ξένων, μαθητών και ενηλίκων

Ο ναός της Αυλιδείας Αρτέμιδος

                               

Το σημείο συγκέντρωσης και εκκίνησης του στόλου των Αχαιών για τον τρωικό πόλεμο ήταν η Αυλίδα που βρίσκεται στους «κοίλους μυχούς» (Ευριπ., Ιφιγ. εν Αυλίδι, στ. 1600) της βοιωτικής ακτής του νότιου ευβοϊκού κόλπου, απέναντι από τη Χαλκίδα.

Στη μνήμη μας είναι χαραγμένη η τραγικότητα σε σχέση με την Αυλίδα. Εκεί ο αρχηγός της τρωικής εκστρατείας Αγαμέμνων υποχρεώθηκε από θεϊκό χρησμό να θυσιάσει την κόρη του Ιφιγένεια στο ιερό της Αυλιδείας Αρτέμιδος προκειμένου να φυσήξει ούριος άνεμος για να γίνει δυνατή η αναχώρηση του στόλου.

Πόσοι όμως γνωρίζουν ότι το αρχαίο αυτό ιερό της Αρτέμιδος υπάρχει και ότι μπορεί κανείς να το επισκεφθεί; Οτι μπορεί ένα πρωινό να πάρει την οικογένειά του, την Ιλιάδα του Ομήρου και την τραγωδία του Ευριπίδη «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και να διαβάσει αποσπάσματα από τα έργα αυτά μπροστά στον ναό της Αρτέμιδος όπου έγινε η φοβερή αυτή, μυθική μεν, φριχτή δε, πράξη;

Ελάχιστοι το γνωρίζουν, αφού ο αρχαιολογικός χώρος της Αυλίδας δεν έχει τύχει καμίας μέριμνας ώστε να αναδειχθεί και να αξιοποιηθεί.

Το δικό μου ενδιαφέρον οφείλεται σε μία φιλάρχαιο κάτοικο της περιοχής, την κυρία E. Μητσάκη, η οποία με επιστολή της μου επέστησε την προσοχή στην εγκατάλειψη του χώρου. Το μέρος αυτό, λόγω της εξέχουσας θέσης του στην ελληνική επική και δραματική παράδοση, θα έπρεπε κανονικά να είναι ένα από τα πλέον προσφιλή σημεία επίσκεψης ελλήνων και ξένων, μαθητών και ενηλίκων.

Όταν αποφασίσει κανείς να επισκεφθεί τον χώρο, θα αντικρίσει καθώς πλησιάζει δύο πανέμορφους φυσικούς όρμους, το Μεγάλο Βαθύ και το Μικρό Βαθύ. Στους όρμους αυτούς πρέπει να φανταστεί αγκυροβολημένα τα χίλια πλοία που αποτελούσαν τον στόλο των Αχαιών.

Το ιερό της Αρτέμιδος βρίσκεται στο Μικρό Βαθύ. H πρόσβαση είναι μάλλον δύσκολη διότι η διαδρομή είναι περίπλοκη. Οι δε πινακίδες που υπάρχουν δεν είναι ιδιαίτερα κατατοπιστικές. Ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται μέσα σε βιομηχανική περιοχή. Στο Μικρό Βαθύ βρίσκεται από το 1928 εργοστάσιο τσιμέντων και στο Μεγάλο Βαθύ υπάρχουν εγκαταστάσεις ναυπηγείων και εργοστάσιο χημικών.

Πώς ανακαλύφθηκε ο ναός της Αρτέμιδος; Τυχαία, όταν, το 1941, με διαταγή των γερμανικών αρχών κατοχής, έγιναν έργα διαπλάτυνσης της αγροτικής οδού που συνέδεε το εργοστάσιο με το σημερινό χωριό Βαθύ, προκειμένου να επιταχυνθεί η μεταφορά τσιμέντων στο αεροδρόμιο της Τανάγρας. Τότε λοιπόν, σε απόσταση περίπου 600 μέτρων από το εργοστάσιο, ανακαλύφθηκαν ο ναός της Αρτέμιδος και τα μαρμάρινα γυναικεία αγάλματα ιερειών και της ίδιας της θεάς που φυλάσσονται σήμερα στο μουσείο της Θήβας. Όπως μας πληροφορεί ο αρχαιολόγος ανασκαφέας I. Θρεψιάδης (Πρακτ. της Αρχ. Εταιρείας 1956, σ. 96) «η ανασκαφή εκείνη, διαρκέσασα μόλις ολίγας ημέρας και διακοπείσα διά την δυστυχίαν των καιρών, επανελήφθη δαπάναις της Αρχαιολογικής Εταιρείας εν έτει 1956».

H ανακάλυψη του ιερού της Αρτέμιδος έλυσε οριστικά το πρόβλημα της τοπογραφικής του ταύτισης καθώς και της αρχαίας πόλεως της Αυλίδας που εκτεινόταν μεταξύ των δύο όρμων.

Την πλήρη εικόνα του αρχαιολογικού χώρου την οφείλουμε στον I. Θρεψιάδη ο οποίος ανέλαβε την ανασκαφή κατά τα έτη 1956 και 1958-61.

Ας ξεκινήσουμε με τον ναό της Αρτέμιδος: το σχήμα του είναι αρχαΐζον, το υλικό είναι ασβεστόλιθος και πωρόλιθος και είναι χωρισμένος σε τρία μέρη: πρόναο που αργότερα μετατράπηκε σε προστώο, κυρίως ναό ή σηκό, και άδυτο. Χρονολογικά έχει τρεις φάσεις: μία κλασική του 5ου αι. π.X., μία ελληνιστική κατά την οποία μεταβλήθηκε ο κλασικός πρόδρομος σε προστώο.

Τέλος, έπεται η ρωμαϊκή φάση κατά την οποία πρέπει να αναφερθούν οι υστερορρωμαϊκές επεμβάσεις που αλλοίωσαν μέρος του σηκού και του προστώου για την κατασκευή λουτρού. Στο λουτρό αυτό όμως οφείλουμε τη διάσωση των αρχαίων αγαλμάτων καθότι τα χρησιμοποίησαν οι κατασκευαστές του ως οικοδομικό υλικό. Αλλωστε το λουτρό αυτό χτίστηκε αφού είχε διακοπεί οριστικά η ζωή του ιερού μετά την επιδρομή των Γότθων στα τέλη του 4ου αι. μ.X.

Από τις δύο κιονοστοιχίες που χωρίζουν τον σηκό σε τρία κλίτη σώζονται μόνο οι βάσεις των κιόνων. Εκεί βρίσκεται και μία άλλη μεγάλη στρογγυλή βάση από μαύρη πέτρα που ίσως πάνω της να υπήρχε «το ξύλο» από τον ομηρικό πλάτανο το οποίο είδε ο Παυσανίας μέσα στον ναό (βιβ. IX 19, 7). Μεταξύ άλλων, ο Παυσανίας αναφέρει και δύο αγάλματα της θεάς Αρτεμης, ένα που κρατούσε δάδα και το άλλο τόξο.

Ο σημερινός δρόμος που περνάει ακριβώς μπροστά από τον ναό έχει αφανίσει τη μία γωνία του προστώου. Ακόμη, σε αντίθεση με την αρχαία οδό που έχει εντοπιστεί, ο σημερινός δρόμος χωρίζει τον ναό από τον βωμό του και την ιερή κρήνη την οποία αναφέρει ο Ομηρος για το «αγλαόν ύδωρ» της.

H ιερή κρήνη είναι τετράγωνη υπόγεια κατασκευή στην οποία οδηγείται κανείς από λιθόστρωτο δρόμο και σκάλα που σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση. Μπροστά στην είσοδό της ήταν στα αριστερά ο βωμός και στα δεξιά το σημείο όπου πιθανόν να βρισκόταν η ρίζα του πανάρχαιου ομηρικού πλατάνου (B 307).

Τέλος, τα υπολείμματα κτισμάτων που βλέπει κανείς στα νότια του ναού της Αρτέμιδος ήταν ξενώνας με μαγειρείο που φιλοξενούσε τους αρχαίους προσκυνητές και σημαντικά εργαστήρια αγγειοπλαστικής που αποτελούσαν πηγή πλούτου για τον τόπο.

Προτάσεις για τη σωτηρία του χώρου

Ο Παυσανίας μας πληροφορεί ότι μπροστά στο ιερό υπήρχαν φοίνικες. Αν επιπλέον σκεφθεί κανείς ότι το αρχαίο λιμάνι πλησίαζε πολύ στο ιερό, μπορεί να φανταστεί πόσο μαγευτικό θα ήταν το σκηνικό.

Σήμερα το μέρος αυτό έχει την ατυχία να βρίσκεται σε βιομηχανική περιοχή. Αυτή ήταν η μοίρα του. Θα πρέπει να τη δεχτούμε και να δούμε τι μπορούμε να κάνουμε ώστε να συμβιώσουν οι αρχαιότητες με τις βιομηχανίες και όχι να υποβαθμίζονται.

Ιδού μερικές προτάσεις:

* Να προσδιοριστεί ο χώρος ως Αρχαία Αυλίδα και να περιληφθεί στους χάρτες και στους ταξιδιωτικούς οδηγούς.

* Να γίνει προσιτή η περιοχή με την κατάλληλη σήμανση.

* Να συνεχιστούν οι ανασκαφικές έρευνες.

* Να ευπρεπιστούν και να αναδειχθούν τα μνημεία με σύγχρονες μεθόδους (πλακόστρωτα, πινακίδες, στέγαστρα, σχεδιαστικές αναπαραστάσεις, μακέτες). Να οριοθετηθεί ένα αρχαιολογικό πάρκο και να ενταχθεί η επίσκεψή του στο πρόγραμμα των σχολικών εκδρομών.

* Να ιδρυθεί αρχαιολογικό μουσείο κοντά στον φυσικό χώρο ώστε να αποκτά ο επισκέπτης πλήρη εικόνα χώρου και κινητών ευρημάτων, τα οποία είναι διάσπαρτα σε διάφορα μουσεία, κυρίως των Θηβών.

Θέλω να πιστεύω ότι οι τρεις μεγάλες βιομηχανίες που βρίσκονται κοντά στον ιερό χώρο θα ενισχύσουν οικονομικά την προσπάθεια αυτή που θα αναδείξει και την περιοχή στην οποία έχουν τις εγκαταστάσεις τους. Αρκεί να κεντρίσει κάποιος το ενδιαφέρον τους. Ίσως το κομμάτι αυτό αποτελέσει το έναυσμα. Ας το ελπίσουμε.

*Ο κ. Ιωάννης M. Βαρβιτσιώτης είναι πρώην πολιτικός, Υπουργός, Ευρωβουλευτής  και πρόεδρος του Ινστιτούτου Δημοκρατίας «Κωνσταντίνος Καραμανλής»